به گزارش ساوت چاینا مورنینگ پست، با وجود این تناقض ظاهری، چین در سایه ۱۴ برنامه‌ای که از سال ۱۹۵۳ اجرا شده‌اند، توانست ظرفیت محدود صنعتی خود را به مقیاس عظیمی از تولید انبوه تبدیل کند که برایش لقب «کارخانه جهان» را به ارمغان آورده است. اکنون پکن در تلاش است تا در زنجیره ارزش جهانی به سطوح بالاتر صعود کند و به قطب جهانی نوآوری در صنایع پیشرفته بدل شود و انتظار می‌رود پانزدهمین برنامه پنج‌ساله نقش مهمی در این فرایند ایفا کند.
مرور نسخه‌های پیشین این برنامه‌ها، که بیش از هفت دهه تغییرات سیاستی را دربرمی‌گیرند، تصویری گویا از تاریخ اقتصادی طولانی و پیچیده چین به‌دست می‌دهد. برای تبیین این مسیر، چند نقطه‌عطف از اسناد پایه‌ای هر دوره گردآوری شده است.
برنامه پنج‌ساله نخست: ظهور صنایع سنگین
پس از تأسیس جمهوری خلق چین در سال ۱۹۴۹، این کشور تنها به‌صورت پراکنده توانسته بود روند صنعتی‌سازی خود را دنبال کند. بازسازی اقتصادی پس از دهه‌ها جنگ و نیز انزوای چین از کشورهای غربی در بحبوحه جنگ سرد، شرایط را دشوارتر کرده بود.
در اولین برنامه پنج‌ساله که در سال ۱۹۵۳ اجرا شد، اولویت اصلی این بود که تمام منابع بسیج شوند تا ساخت ۱۵۶ پروژه صنعتی شامل معادن زغال‌سنگ، نیروگاه‌ها، کارخانه‌های فولاد و کارخانجات ماشین‌آلات با کمک اتحاد جماهیر شوروی پیش برده شود.
سرمایه‌گذاری در پروژه‌های صنعتی در این دوره ۵۸.۲ درصد از کل سرمایه‌گذاری کشور را تشکیل می‌داد. در نتیجه، سهم صنایع سنگین از کل تولید صنعتی تا پایان برنامه به ۴۵ درصد رسید، در حالی که این رقم در سال ۱۹۵۲ تنها ۳۵.۵ درصد بود.
در همین دوره، چین نخستین کارخانه خودروسازی‌اش را در شهر شمالی چانگ‌چون تأسیس کرد که بعدها در مجموعه خودروسازی FAW Group ادغام شد. از دیگر تحولات مهم این دوره می‌توان به بازسازماندهی کارخانه فولاد آنشان (Angang Steel) به‌عنوان یکی از شرکت‌های دولتی مرکزی تحت وزارت صنایع سنگین — که اکنون سومین تولیدکننده بزرگ فولاد در جهان است — و نیز توسعه اولیه کارخانه لوله الکترونیکی پکن (پیش‌درآمد شرکت BOE، تأمین‌کننده اپل) اشاره کرد که در سال ۱۹۵۲ پایه‌گذاری شد.
برنامه پنج‌ساله هفتم: جهش فناورانه
در مارس ۱۹۸۶، هم‌زمان با آغاز اجرای برنامه پنج‌ساله هفتم، پکن ابتکاری را با هدف دستیابی به پیشرفتهای فناورانه به راه انداخت که به «برنامه ۸۶۳» (برگرفته از سال و ماه تأسیس آن) شهرت یافت.
این برنامه که از ابتکار دفاع راهبردی ایالات متحده (SDI) الهام گرفته بود، حوزه‌هایی چون زیست‌فناوری، هوافضا، فناوری اطلاعات، دفاع پیشرفته، اتوماسیون، انرژی و مواد جدید را در اولویت قرار داد و منابع مالی و سیاستی قابل توجهی را به پروژه‌هایی اختصاص داد که برای توسعه دفاعی و اقتصادی آینده حیاتی محسوب می‌شدند.
برنامه ۸۶۳ در شش برنامه پنج‌ساله پیاپی ادامه یافت و به تولید فناوری‌هایی چون فضاپیمای شن‌ژو (Shenzhou)، زیردریایی ژیالونگ (Jiaolong)، ابررایانه‌هایTianhe-1 و Tianhe-2 و همچنین ریزپردازنده Loongson منجر شد.
برنامه پنج‌ساله نهم: مقابله با بحران مالی آسیا
برنامه پنج‌ساله نهم چین که در سال ۱۹۹۶ منتشر شد، رشد سالانه تولید ناخالص داخلی را ۸ درصد هدف‌گذاری کرد؛ رقمی پایین‌تر از دوره قبل، به دلیل نگرانی از تورم.
اما آغاز بحران مالی آسیا در سال ۱۹۹۷ موجب افت صادرات شد و تقاضای داخلی ضعیف و کاهش سرمایه‌گذاری، فشارهای رکودی را افزایش داد. در نتیجه، دولت مرکزی با حفظ هدف رشد، سیاست‌های خود را به‌سمت تحریک تقاضای داخلی تغییر داد.
به نوشته یین جون، دانشیار دانشگاه پکن، در کتاب برنامه چین برای توسعه اقتصادی و اجتماعی، «دولت مرکزی دریافت که برای تحقق اهداف برنامه نهم، سیاست‌ها باید به‌گونه‌ای تنظیم شوند که از ازدست‌رفتن شتاب رشد اقتصادی پس از فرود نرم جلوگیری شود.»
در کنار اقداماتی مانند کاهش نرخ بهره و انتشار اوراق قرضه، چین در سال ۱۹۹۹ با اصلاح تقویم کاری، تعطیلات عید بهار، روز کارگر و روز ملی را به هفته‌های طلایی تبدیل کرد؛ دوره‌هایی که تا امروز فصل اوج سفر و مصرف در کشور محسوب می‌شوند.
به‌دلیل این سیاست‌ها، اقتصاد چین از ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۰ با رشد متوسط سالانه ۸.۳ درصدی پیش رفت، در حالی‌که میانگین جهانی ۳.۸ درصد بود. تا سال ۱۹۹۸، درآمد سرانه چین به ۸۰۰ دلار آمریکا رسید و این کشور وارد گروه اقتصادهای با درآمد متوسط شد.
برنامه پنج‌ساله دهم: پیوستن چین به سازمان تجارت جهانی
با نزدیک‌شدن زمان عضویت چین در سازمان تجارت جهانی (WTO) بین سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۵، در برنامه پنج‌ساله دهم راهبردی با عنوان حرکت به‌سوی جهانی‌شدن (Going Global) تدوین شد تا سرمایه‌گذاری‌های خارجی در بخش‌هایی که چین در آن‌ها مزیت نسبی داشت، تشویق شود.
دولت شرکت‌ها را به فعالیت در حوزه‌های پیمانکاری خارجی، فرآوری برون‌مرزی، صادرات خدمات و فناوری و همچنین ایجاد مراکز تحقیق و توسعه در خارج از کشور ترغیب کرد.
در پی اجرای این سیاست‌ها، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی چین از ۶.۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۱ به ۱۲.۲۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۵ رسید و این رقم تا سال گذشته به ۱۶۲.۸ میلیارد دلار افزایش یافت.
در این دوره، شرکت‌های چینی حضور جهانی خود را گسترش دادند؛ از جمله شرکت TCL که در سال ۲۰۰۲ شرکت آلمانی Schneider Electronics را خرید، و Lenovo که در سال ۲۰۰۵ بخش رایانه شخصی IBM را تصاحب کرد.
برنامه پنج‌ساله چهاردهم: اولویت با نوآوری
در یک نشست خبری در ماه ژوئیه، ژنگ شان‌جیِه، رئیس کمیسیون توسعه و اصلاحات ملی — نهاد عالی برنامه‌ریز اقتصادی چین و مسئول تدوین برنامه‌های پنج‌ساله — اعلام کرد که چهاردهمین برنامه پنج‌ساله (۲۰۲۱–۲۰۲۵) نوآوری را به سطحی بی‌سابقه از اهمیت ارتقا داده است.
پس از جنگ تجاری چین و ایالات متحده در دوران ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ (۲۰۱۷ تا ۲۰۲۱)، که در آن واشنگتن صادرات تراشه و نیمه‌هادی به چین را محدود کرد، پکن در این برنامه بر خوداتکایی فناورانه و نوآوری بومی تمرکز بیشتری یافت.
این برنامه بر نوآوری اصیل و پیشرفت فناورانه در حوزه‌های کلیدی مانند هوش مصنوعی، علوم اعصاب و هوافضا تأکید دارد و همچنین توسعه صنایع نوظهور همچون زیست‌فناوری و خودروهای برقی را ترویج می‌کند، درحالی‌که برای صنایع آینده نظیر فناوری ژن و ذخیره انرژی نیز برنامه‌ریزی راهبردی انجام داده است.
در نتیجه این جهت‌گیری‌ها، چین به‌طور فزاینده‌ای در فناوری‌های کلیدی مانند تراشه‌ها خودکفا شده و به قطب نوآوری در صنایع پیشرفتهای چون ربات‌های انسان‌نما تبدیل شده است.
منبع: scmp
